शैक्षिक भ्रमण प्राय: विद्यार्थीहरूको ज्ञानवृद्धिका लागि एक महत्वपूर्ण अवसरको रूपमा आयोजना गरिन्छ। यसले विद्यार्थीलाई कक्षा शिक्षासम्मको सीमितता पार गरेर व्यवहारिक शिक्षा प्राप्त गर्ने मौका दिन्छ। तर, हरेक वर्ष शैक्षिक भ्रमणको नाममा भइरहेको भ्रमण केन्द्रीय उद्देश्यमा नभइ ‘विकृति’ र ‘देखासिकी’ मात्र बनिरहेको छ भन्ने कुरा आजको यथार्थ हो।

शैक्षिक भ्रमणको मुख्य उद्देश्य भनेको विद्यार्थीलाई शैक्षिक र व्यावहारिक दृष्टिकोणबाट नयाँ ज्ञान र अनुभव दिनु हो। यसको माध्यमबाट विद्यार्थीहरूको सोचमा नयाँ दृष्टिकोण ल्याउन, उनीहरूको सामाजिक र सांस्कृतिक सोचलाई फराकिलो बनाउनु, र कक्षामा सिकिएका ज्ञानलाई व्यवहारिक रूपमा परीक्षण गर्ने अवसर दिनु अपेक्षित छ। तर, पछिल्ला वर्षहरूमा शैक्षिक भ्रमणको उद्देश्यबाट टाढा भइरहेको देखिन्छ। अधिकांश भ्रमणहरू अब वास्तविक शैक्षिक उद्देश्यबाट विचलित भएका छन् र केवल आनन्द र देखासिकीको रूपमा मात्र मनाइन्छ।

आजकलका अधिकांश भ्रमणहरूमा विद्यार्थीहरूलाई घुमाउन, रमाइलो गर्न र फोटो खिच्नको लागि जान्छन्। यी भ्रमणहरूमा शिक्षकहरूको नेतृत्व र मार्गदर्शन प्रायः नगण्य हुन्छ। विद्यार्थीहरूलाई भ्रमणका क्रममा कसमसिएका विचार, नयाँ ज्ञान र व्यवहारिक शिक्षा दिनका लागि गम्भीर प्रयास गर्ने काम शिक्षकहरूले नगर्ने गरेका छन्। यसको परिणामस्वरूप, शैक्षिक भ्रमणको उद्देश्य पूरा नहुँदा, यो गतिविधि एक प्रकारको ‘शो अफ’ र ‘पढ्न नपर्ने कुरामा समय बिताउने’ जस्तो भइरहेको छ।

शैक्षिक भ्रमणको समय कत्ति महत्त्वपूर्ण हुन सक्छ भन्ने कुरा हामीलाई थाहा छ। विद्यार्थीहरूलाई एकपटक व्यवहारिक शिक्षा दिने र उनीहरूको सोचलाई परिवर्तन गर्ने यो एउटा अनौठो अवसर हो। भ्रमणको माध्यमबाट उनीहरूले जीवनका विभिन्न पक्षहरूको बारेमा बुझ्न सक्छन्। यसले विद्यार्थीहरूलाई साँचो ज्ञान दिने काम गर्न सक्दछ, जसले भविष्यमा उनीहरूको विकासमा मद्दत पुर्याउन सक्छ।

तर यस उद्देश्यमा सफल हुनका लागि, शैक्षिक भ्रमणको राम्रो योजना र संरचना हुन जरुरी छ। भ्रमणको कार्यक्रमलाई शिक्षासँग जोड्नु, शिक्षकहरूको सक्रिय सहभागिता र विद्यार्थीसँगको संवादका अवसरलाई बढाउनु महत्त्वपूर्ण छ। भ्रमण स्थलहरूको चयन गर्दा, त्यहाँ विद्यार्थीहरूको विषयसँग सम्बन्धित शैक्षिक गतिविधिहरू र चर्चा आयोजना गर्नुपर्ने हुन्छ। उदाहरणका लागि, काठमाडौँको कुनै ऐतिहासिक स्थलमा जाने हो भने त्यहाँको ऐतिहासिक महत्व र परम्परासँग सम्बन्धित जानकारी दिने शिक्षकहरूको प्रस्तुति जरूरी हुन्छ।

शैक्षिक भ्रमणमा विद्यार्थीहरूको जिज्ञासा र चासो उत्तेजित गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ। शिक्षकहरूले विद्यार्थीलाई प्रश्न सोध्न, नयाँ कुरा सिक्न, र आलोचनात्मक सोचमा आधारित बहस गर्ने अवसर दिनु पर्छ। यस्ता अवसरहरूले विद्यार्थीलाइ शैक्षिक भ्रमणको असल लाभ दिन सक्छ।

यद्यपि, अहिलेको शैक्षिक भ्रमणका गतिविधिहरूमा यी पहलूहरूको अभाव छ। भ्रमणहरू केवल घुम्न र रमाइलो गर्ने गतिविधिमा सीमित भइरहेका छन्, जसले गर्दा विद्यार्थीहरूको व्यवहारिक शिक्षा र सामाजिक चेतना विकासका लागि कुनै प्रभावकारी योगदान नगरेको अवस्था छ। यसका परिणामस्वरूप, शैक्षिक भ्रमण केवल एक अनावश्यक खर्च र समयको बर्बादी जस्तो हुन थालेको छ।

तसर्थ, हाम्रा विद्यालय र शिक्षकहरूले शैक्षिक भ्रमणलाई एक वास्तविक र प्रभावकारी शैक्षिक उपकरणको रूपमा प्रयोग गर्न आवश्यक छ। यसका लागि शिक्षकहरूले विद्यार्थीसँगको संवादमा गहिराइ ल्याउनु पर्नेछ र भ्रमणको उद्देश्य स्पष्ट पार्नु पर्नेछ। भ्रमणमा शैक्षिक गतिविधिहरू र समाजिक उत्तरदायित्वका सवालहरूलाई समेट्न आवश्यक छ। यसले विद्यार्थीलाई जीवनको वास्तविकता र शैक्षिक उद्देश्यमा के फरक छ भन्ने कुरा बुझ्नका लागि मद्दत पुर्याउँछ। शैक्षिक भ्रमणको सही प्रयोगले विद्यार्थीहरूको सोचलाई फराकिलो बनाउँछ, उनीहरूलाई नयाँ दृष्टिकोण र ज्ञान प्रदान गर्छ, र उनीहरूको सामाजिक र सांस्कृतिक चेतना अभिवृद्धि गर्न मद्दत पुर्याउँछ। यसलाई शिक्षाका एक महत्वपूर्ण अंगको रूपमा लिने हो भने, यसले विद्यालयको शैक्षिक दृष्टिकोणलाई अझ प्रभावकारी बनाउँछ।

समग्रमा  हामी भन्न सक्छौं कि शैक्षिक भ्रमणको मुख्य उद्देश्य शैक्षिक र व्यवहारिक ज्ञानको सन्देश पुर्याउनु हो। तर अहिलेको अवस्थामा यो केवल विकृति र देखासिकीमा परिणत भएको छ। यसलाई फेरि शैक्षिक उद्देश्यको आधारमा परिभाषित गर्न र प्रयोगमा ल्याउन जरुरी छ। यसका लागि शिक्षक र विद्यालयको दृढ इच्छा र सही योजना हुनु अनिवार्य छ।यसको लागि सरोकारवाला हात बाधेर बस्नु कतिको शोभनीय हुन्छ ? पक्कै पनि माननिय छ |

लेखक : अर्जुन जंग रायमाझी
विधार्थी : एम.फिल.,काठमाडौं विश्वविधालय