वर्तमान समयमा कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई)को तीव्र विकासले संसारका हरेक क्षेत्रलाई रूपान्तरण गरिरहेको छ। स्वास्थ्य, सञ्चार, व्यापारदेखि लिएर शिक्षा क्षेत्रसम्म यसको प्रभाव व्यापक रूपमा फैलिएको छ। विशेषतः शिक्षण पेशामा एआईको प्रयोगले नयाँ संभावनाहरूको ढोका खोल्दै परम्परागत शिक्षण–शिक्षण पद्धतिलाई पुनर्विचार गर्न प्रेरित गरेको छ। तर, यसका साथसाथै यसले अनेकौं चुनौतीहरू पनि ल्याएको छ—नैतिक, व्यावसायिक र सामाजिक सबै स्तरमा। यस लेखमा शिक्षण पेशामा एआईको प्रयोग, त्यसले ल्याएका अवसर र चुनौतीहरू, र यसलाई सदुपयोग गर्न सकिने रणनीतिहरू प्रस्तुत गरिएको छ।

एआईको प्रयोग शिक्षण पेशामा केवल प्रविधिको नवप्रयोग होइन, शिक्षण दर्शनमा नै परिवर्तन हो। एआईको सहयोगमा शिक्षकले कक्षा व्यवस्थापनदेखि मूल्याङ्कनसम्मका गतिविधिहरूलाई सहज, प्रभावकारी र व्यक्तिगत बनाउन सक्छन्। जस्तै, अल्भारो फुएन्टेस (2025)ले औंल्याएझैं, एआईले शिक्षकलाई "ज्ञान हस्तान्तरण गर्ने व्यक्ति"बाट “शिक्षण सहयात्री” बनाइदिएको छ—जहाँ शिक्षक र विद्यार्थी दुबै सिकाइको साझेदार बन्न सक्छन्। विद्यार्थीहरूका लागि एआईले स्व–निर्देशित शिक्षणको बाटो खोलेको छ; उनीहरूले आफ्नो स्तर, रुचि र गतिको आधारमा सिकाइलाई अनुकूल बनाउन सक्छन्। त्यस्तै, भाषा शिक्षणमा उच्चारण सुधार, शब्दावली विस्तार, लेखन अभ्यास वा अन्तरक्रियात्मक संवादको अभ्यासमा एआईले ठूलो सहयोग पुर्‍याएको छ। लिन् फुङ (2025) का अनुसार एआई आधारित एपहरू जस्तै Eduling Speak ले विद्यार्थीलाई श्रवण, वाचन, र उच्चारण सुधारका लागि खेल–आधारित अभ्यास र तुरुन्त प्रतिक्रिया उपलब्ध गराउँछन्, जसले सिकाइलाई रमाइलो र प्रभावकारी बनाउँछ।

तर शिक्षणमा एआईको प्रयोग केवल प्रविधिगत सीपमा सीमित छैन; यसले नयाँ साक्षरताको अवधारणा जन्माएको छ—‘Prompt Literacy’। एन्डी लुचेसी (2025) का अनुसार विद्यार्थीले अब केवल निबन्ध लेख्न मात्र होइन, “प्रम्प्ट लेख्न” पनि सिक्नुपर्छ। अर्थात्, विद्यार्थीले एआईलाई मार्गदर्शन गर्न सक्ने स्पष्ट, उद्देश्यपूर्ण, र नैतिक प्रम्प्ट तयार गर्न सक्नुपर्छ। यसले विद्यार्थीमा विश्लेषणात्मक सोच, सन्दर्भ–सापेक्ष लेखन र आत्म–मूल्याङ्कनका क्षमता विकास गर्छ। यसरी एआईले लेखन शिक्षणलाई पुनर्परिभाषित गर्दै विद्यार्थीलाई लेखक मात्र होइन, संवादकर्ता र विचार–समीक्षक बन्न पनि सिकाउँछ।

एआईले शिक्षकको भूमिकालाई प्रतिस्थापन गरेको छैन, बरु पुनःनिर्माण गरेको छ। अब शिक्षक केवल ज्ञानका स्रोत होइनन्, बरु मार्गदर्शक र समीक्षक हुन्। शिक्षणमा एआईले नियमित कार्यहरू—जस्तै असाइनमेन्ट मूल्याङ्कन, अभ्यास निर्माण, वा पाठ्यक्रम योजना—सहज बनाउँछ, जसले शिक्षकलाई विद्यार्थीको भावनात्मक, सामाजिक र नैतिक विकासमा बढी समय दिन सक्षम बनाउँछ। अल्भारो फुएन्टेस (2025) ले भनेका छन्, एआईले शिक्षकलाई “mentor, designer, and facilitator of meaning-making” को भूमिकामा रूपान्तरण गरेको छ। यसले शिक्षकलाई विद्यार्थीसँग सह–अन्वेषकको रूपमा उभ्याउँछ, जहाँ सिकाइ केवल ज्ञान हस्तान्तरण नभई अर्थ निर्माण र नैतिक विवेकको प्रक्रिया बन्छ।

तर, यस्ता अवसरसँगै एआईले केही जटिल चुनौतीहरू पनि ल्याएको छ। पहिलो चुनौती हो—शैक्षिक प्रामाणिकता (academic integrity)। विद्यार्थीहरूले एआईलाई निबन्ध, परियोजना वा रिपोर्ट लेख्नका लागि प्रयोग गर्दा मौलिक सोच र सृजनात्मकता हराउने जोखिम बढेको छ। माइकल फ्री (2025)को “Contextual AI Policy” लेखले यसै समस्यालाई सम्बोधन गर्दै पाठ्यक्रम–विशिष्ट एआई नीति बनाउनुपर्ने सिफारिस गर्छ। उनले एआई प्रयोगका लागि स्पष्ट मार्गदर्शक सिद्धान्तहरू—जस्तै “AI allowed for brainstorming/outlines; final drafting must be student-produced”—अपनाउनुपर्ने बताउँछन्। यस्तो नीति अपनाउँदा विद्यार्थीमा जिम्मेवारी र आत्म–प्रतिबद्धताको चेतना विकसित हुन्छ।

दोस्रो चुनौती हो—एआई साक्षरता र असमान पहुँच। सबै शिक्षक वा विद्यार्थीमा एआईप्रतिको दक्षता समान छैन। रेबेका फुनाबाशी (2025)ले आफ्ना विद्यार्थीबीच देखिएको “डिजिटल असमानता”को अनुभव साझा गर्दै लेखेकी छन् कि केही विद्यार्थीले एआईबाट भाषिक अभ्यासमा फाइदा उठाउँछन् भने अरू डरका कारण प्रयोग गर्नै हिचकिचाउँछन्। यसले सिकाइमा असमानता बढाउँछ। त्यसैले उनले “AI Digital Literacy” लाई शिक्षणको अनिवार्य हिस्सा बनाउनुपर्ने तर्क गर्छिन्—जहाँ विद्यार्थीले विभिन्न एआई उपकरणहरूको सीमा, पूर्वाग्रह र नैतिक प्रयोगबारे आलोचनात्मक सोच विकास गर्न सिक्न सकून्।

तेस्रो चुनौती हो—नैतिक जिम्मेवारी र डेटा गोपनीयता। एआईले प्रयोगकर्ताको आवाज, लेखन र व्यक्तिगत डाटाको विश्लेषण गर्छ। यसले गोपनीयता, डेटा स्वामित्व, र प्रयोगको पारदर्शितामा गम्भीर प्रश्न उठाउँछ। त्यसैले एआई प्रयोग गर्दा शिक्षक र विद्यार्थी दुबैले पारदर्शिता (transparency), निष्पक्षता (fairness) र उत्तरदायित्व (accountability) का सिद्धान्तहरू पालन गर्नुपर्छ। एआई–निर्मित सामग्री प्रयोग गर्दा स्रोत खुलाउने, परिवर्तनका कारण स्पष्ट गर्ने, र भ्रामक वा पक्षपातपूर्ण नतिजाको आलोचनात्मक मूल्याङ्कन गर्ने अभ्यास गर्नुपर्छ।

यद्यपि यी चुनौतीहरूका बाबजुद, एआईले शिक्षणमा अनन्त अवसरहरू पनि ल्याएको छ। यसले व्यक्तिगत सिकाइ (personalized learning) सम्भव बनाएको छ—जहाँ विद्यार्थीको गति, रुचि, र क्षमता अनुसार शिक्षण सामग्री स्वतः अनुकूल हुन्छ। यसले शिक्षकलाई तत्काल प्रतिक्रिया दिन, विद्यार्थीको कमजोरी पहिचान गर्न, र सुधारका रणनीति सुझाउन सहयोग पुर्‍याउँछ। भाषा शिक्षणमा, उच्चारण अभ्यास, शब्दभण्डार विस्तार, वा लेखन परिमार्जनमा एआईले वास्तविक समयको सहायतामार्फत आत्म–नियन्त्रित शिक्षणलाई सम्भव बनाएको छ। यस्तै, Eduling Speak, Copilot, र ChatGPT जस्ता प्लेटफर्महरूले विद्यार्थीलाई कक्षाबाहिर पनि निरन्तर अभ्यास गर्ने वातावरण प्रदान गरेका छन्।

शिक्षकले पनि एआईलाई आफ्नो व्यावसायिक विकासका लागि उपयोग गर्न सक्छन्। एआईले पाठ्यक्रम विकास, मूल्याङ्कनका रूब्रिक निर्माण, शिक्षण सामग्री लेखन, र अनुसन्धानका क्षेत्रमा सहयोग पुर्‍याउँछ। तर, एआईले दिएको नतिजा आलोचनात्मक दृष्टिले परीक्षण गर्न सक्ने ‘मानवीय बुद्धि’ नै अन्ततः निर्णायक हुन्छ। यही सन्दर्भमा, ब्रान्डी बिप्पेस (2025)ले लेखेकी छन् कि “AI tools require recursive engagement, rhetorical judgment, and critical evaluation.” यसले स्पष्ट गर्छ कि शिक्षकले विद्यार्थीलाई केवल एआई प्रयोग गर्न होइन, त्यसलाई प्रश्न गर्न पनि सिकाउनुपर्छ।

एआईलाई शिक्षण पेशामा उत्कृष्ट रूपमा प्रयोग गर्नका लागि केही व्यावहारिक रणनीतिहरू अपनाउन सकिन्छ। पहिलो, शिक्षकले ‘AI Use Policy’ स्पष्ट रूपमा तयार पार्नुपर्छ जसले विद्यार्थीमा जिम्मेवार प्रयोगको भावना विकास गर्छ। दोस्रो, ‘Prompt Literacy’ र ‘Critical Digital Literacy’ लाई पाठ्यक्रममा समावेश गर्नुपर्छ, ताकि विद्यार्थीले एआईबाट निस्किएको सामग्रीको गुणस्तर र उद्देश्यबारे विश्लेषण गर्न सिकून्। तेस्रो, शिक्षकले एआईलाई सहयोगी साधनका रूपमा प्रयोग गर्नुपर्छ—जस्तै brainstorming, feedback, वा अभ्यास निर्माणका लागि—तर अन्तिम उत्पादन विद्यार्थीको मौलिक प्रयास हुनुपर्छ। चौथो, नियमित प्रतिबिम्ब (reflection) र आत्म–मूल्याङ्कनका अभ्यासहरू कक्षामा समावेश गर्नुपर्छ, जसले विद्यार्थीलाई एआई प्रयोगका सीमा र सम्भावनाबारे सचेत बनाउँछ।

नैतिक दृष्टिले पनि शिक्षक र विद्यार्थी दुबैले एआईसँगको सम्बन्धलाई उत्तरदायित्वका साथ व्याख्या गर्नुपर्छ। एआईको प्रयोग गर्दा पारदर्शिता र श्रेय–दायित्वको सिद्धान्त पालन गर्नुपर्छ—कुन कार्यमा एआई प्रयोग भयो, त्यसबाट के सिकियो, र के सुधार गरियो भन्ने कुरा उल्लेख गर्नुपर्छ। शिक्षकले पनि आफ्नो अभ्यासमा एआईको प्रयोग खुला रूपमा साझा गर्नुपर्छ, जसले विद्यार्थीमा नैतिक चेतना र इमानदारीको संस्कार विकास गर्छ।

एआईले शिक्षण पेशालाई प्रतिस्थापन गरेको होइन; यसले शिक्षकको भूमिकालाई अझ अर्थपूर्ण बनाएको छ। एआईले सिकाइलाई व्यक्तिगत, समावेशी र अनुसन्धान–आधारित बनाएको छ। तर, यसको सदुपयोग त्यही बेला सम्भव हुन्छ जब हामी यसलाई आलोचनात्मक दृष्टिले बुझ्छौं, नैतिक सीमाभित्र प्रयोग गर्छौं, र मानवीय मूल्यहरूलाई केन्द्रमा राख्छौं। शिक्षणको मूल लक्ष्य अझै पनि उही छ—विद्यार्थीलाई सोच्न, प्रश्न गर्न, र मानवताका मूल्यहरू बुझ्न सक्षम बनाउने। एआई त्यस यात्राको सहायक साधन हो, अन्तिम गन्तव्य होइन।

यसरी, शिक्षण पेशामा एआईको प्रयोगले अवसर र चुनौती दुवै ल्याएको छ। तर यदि शिक्षकले स्पष्ट नीति, नैतिक विवेक, र आलोचनात्मक दृष्टिकोणसहित एआईलाई अपनाए भने यसले शिक्षणलाई नयाँ उचाइमा पुर्‍याउन सक्छ—जहाँ प्रविधि र मानवीय संवेदना सन्तुलित रूपमा सह–अस्तित्वमा रहन्छन्। शिक्षणको भविष्य एआईको बुद्धि र शिक्षकको विवेकबीचको सहकार्य र सुसम्बन्धमा निहित छ ।